یکی از مسائلی که در تعالیم اسلامی در مورد آن بسیار بحث می‌‌شود، مسئله‌ی توبه و استغفار است. ما کمتر مسئل‌های را می‌بینیم که به اندازه‌ی توبه در قرآن و روایات و احادیث به آن پرداخته شده باشد.

انسان در دین اسلام به عنوان جانشین خداوند در زمین معرفی می‌‌شود وبرای اینکه بتواند این امانت الهی را حمل کند نیاز به قدرت و توان بسیار دارد. این قدرت و توان درونی و معنوی است، اگر انسان مسلمان دچار گناه( نافرمانی کردن از پروردگار) شده باشد، گناهان به روح وروان او می‌‌چسپند و نیروی او کم کم تحلیل می‌رود و توان حمل بار امانت الهی را از دست می‌‌دهد. این جاست که به توبه و استغفار نیاز پیدا می‌‌کند.

توبه به معنای دوری کردن از گناه و استغفار به معنای طلب ببخش و پاک شدن آثار گناه از وجود انسان. زمانی که از توبه سخن گفته می‌‌شود فورا این گونه تصور می‌‌شود که منظور کسی است که گناهان بزرگی مانند، قتل، دزدی، زنا و فحشا و یا مشروب خواری کرده باشد.

بله درست است که اینها گناهان کبیره هستند و نیاز فوری به توبه دارند اما موضوع فقط به این موارد ختم نمی‌شود چرا که خطاب قرآنی برای توبه کردن به تمام مسلمانان است،( یا ایها الذین آمنوا توبوا الی الله توبه النصوحا) وما می‌‌دانیم که پیامبر بزرگوار خود مرتب در حال توبه و استفار بوده‌اند( روزانه هفتاد تا صد بار استغفار می‌‌نمودند) و به تمام یارانش سفارش می‌نمودند که از توبه و استغفار روزانه غافل نشوند. پس توبه بسیار فراتر از چند گناه کبیره است.

ابتدا بیایید که معنای توبه را خوب درک کنیم. در تعریف توبه معانی زیادی آورده شده است، اما بیشتر این معانی به این نکته باز می‌‌گردد که با تمام وجود، با تمام احساسات، با تمام فهم و درک و علایق، از عادات خود دست کشیده به سوی فرمانبرداری از خداوند بازگردی. معنای دیگر توبه، انابت است. یعنی پشیمانی همراه با شرمندگی، یعنی از کوتاهی‌ها و گناهان خود قلبا پشیمان باشیم و با نهایت شرمندگی و خضوع در برابر پروردگار بایستیم و طلب بخشش کنیم( استغفار کنیم).

گفتیم توبه و پشیمانی فقط مخصوص گناهان کبیره نیست همگی ما چون خود را مسلمان می‌‌دانیم و ادعای ایمان داریم، لذا نیازمند توبه و بازگشت لحظ‌های به سوی خدا هستیم. ما به خاطر کوتاهی‌هایی که در انجام عبادات داریم، به خاطر کم کاری‌هایی که در شکر نعمات داریم، به خاطر گناهان ریز و درشتی که از روی عادت انجام داده‌ایم و بیشترشان را فراموش کرده‌ایم و به خاطر لحظات و دقایقی از عمرمان که به غفلت سپری کرده‌ایم، نیازمند استغفار و توبه هستیم. شخص صالحی می‌‌گوید: هرگاه به عمری که سپری کرده‌ام فکر می‌‌کنم و به نعماتی که خداوند به من بخشیده می‌‌اندیشم و در مقابل میزان عبادات وشکرگزاری‌هایم را پیش چشم می‌‌آورم، شرمنده می‌‌شوم. تازه تعداد گناهانم بماند، که هر روز بر آن افزوده می‌‌شود. او می‌‌گوید: من شصت سال عمر کرده ام اگر روزی تنها یک گناه انجام داده باشم یعنی در طول عمرم بیست و یک هزار و نهصد گناه انجام داده‌ام. تصور کنید با بیست و یک هزار و نهصد گناه در حضورپروردگار ایستاده باشیم، به خاطر کدامشان عذر خواهی کنیم، تقاضای بخشش چند گناه را داشته باشیم مگر چقدر فرصت دفاع داریم تازه اگر به زبان اجازه‌ی دفاع داده شود. تصورش را بکنید این شخص صالح در دورانی که این همه مظاهر فتنه در اطرافش نبوده روزی یک گناه را برای خودش تصور کرده، وضعیت ما در این دوران چگونه خواهد بود؟ بی گمان از روزی ده گناه فراتر است، و این بسیار اسفناک خواهد بود اگر از هم اکنون به فکر توبه و استغفار نباشیم.

پیامبر(صل الله علیه و سلم ) می‌‌فرماید: من روزانه هفتاد تا صد بار استغفار می‌‌کنم و( استغفرالله العظیم واتوب الیه ) می‌گویم. ما روزانه چقدر استغفار می‌کنیم؟  چند بار استغفرالله را برز بان می‌‌آوریم در حالی که با تمام وجود می‌‌خواهیم از گناهان دور شویم و دیگر تکرار آن گناه را در نظر نداریم؟

برای اینکه توبه را انجام دهیم یعنی احساس کنیم باید توبه کنیم، در ابتدا باید دو موضوع را بدانیم . اول اینکه به گناه بودن عمل خویش علم داشته باشیم. یعنی باتوجه به قرآن وسنت آگاهی داشته باشم که کاری را که انجام داده‌ام گناه است و خلاف دستور پروردگار است. گاهی بعضی کارها آنقدر در زندگی عادی ما علنی وراحت انجام می‌‌شود که فکر می‌‌کنیم طبیعی است و از دایره‌ی گناه خارج شده است. پس نیاز داریم نسبت به رفتارمان آگاهی پیدا کنیم. اینکه ندانیم کارمان اشتباه وگناه است یک مصیبت است و اینکه بدانیم وتوبه نکنیم هم مصیبتی بزرگتر. به فکر روزی باشیم که آخرین کلمات از دهانمان خارج می‌‌شود و دیگر فرصتی برای استغفار نداریم، به لحظاتی فکر کنیم که در حضور پروردگار ایستاده‌ایم و از ما پرسیده می‌‌شود: چرا فلان عمل را انجام دادی؟ مگر نمی دانستی اشتباه است و گناهی مرتکب می‌شوی؟ در آن لحظات چه جوابی بدهیم اگر بگوییم نه نمی دانستم، مؤاخذه خواهیم شد که چرا نپرسیدی ؟چرا یاد نگرفتی؟ و اگر بگوییم می‌‌دانستم گناه است اما توبه را به تأخیر انداختم، عذر بد تر از گناه آورده‌ایم. پس همین امروز خود را برای فردا روز آماده کنیم. اگر در مورد خوبی یا بدی کاری یا عملی اطلاع نداریم، بپرسیم، از علما و دانایان دینی و اگر فهمیدیم آن کار گناه است نا پسند است، از آن دوری کنیم و از آنچه تا کنون انجام داده‌ایم توبه کنیم.

دومین علم و آگاهی که باید داشته باشیم این است که خداوند بلند مرتبه را حاضر و ناظر بدانیم. یعنی اگر خداوند را ناظر ندانیم، قدرتمند ندانیم خیلی راحت دچار گناه می‌‌شویم. اما اگر ایمان داشته باشیم که خداوند همواره ناظر بر اعمال ماست در حضور او دچار گناه نمی شویم. در جاهایی که دوربین کار گذاشته شده است مانند سوپر مارکت‌ها امکان دزدی مشتریان بسیار کم است، حال اگر ایمان ما به حدی باشد که بدانیم دوربین مخفی خداوند در خلوت‌ترین و خصوصی‌ترین مکان‌ها وجود دارد و ما را تحت نظر دارد آیا به راحتی گناه می‌‌کنیم؟ اگر ایمان داشته باشیم که خداوند از تمام رفتار و حالات ما حتی احساسات قلبی ما آگاه است و همه را می‌‌بیند و ثبت می‌‌شود آیا نسبت به توبه و استغفار بی توجه می‌‌مانیم. پس علم به گناه و علم به قدرت و عظمت پروردگار باعث می‌‌شود اراد‌های قوی در برابر انجام گناه پیدا کنیم و اگر هم مرتکب اشتباهی شدیم خیلی زود توبه کنیم و به سوی خداوند باز گردیم. پس در واقع انسان وقتی نسبت به گناه بودن عمل خود غافل باشد یا از وجود خداوند بلند مرتبه غافل شود دچار گناه می‌‌گردد یعنی غفلت باعث گناه می‌‌شود.

گفتیم که توبه تنها برای گناهان کبیره نیست و ما لحظه به لحظه نیازمند توبه و استغفار و باز گشت به سوی پروردگار هستیم اما چرا؟ گاهی اوقات ما گناهان خود را بسیار کوچک می‌‌دانیم، خیلی راحت در مجالس می‌‌نشینیم و به نام درد دل کردن غیبت می‌‌کنیم، به اسم شوخی و مزاح دل اطرافیان را می‌‌رنجانیم، به بهانه‌ی خستگی نماز صبح را خواب می‌‌مانیم، در واقع از بزرگی پروردگاری که در محضرش هستیم غافلیم وگناهان و اشتباهات خود را کوچک می‌‌شماریم. گاهی اوقات ما چنین تصور می‌‌کنیم که به عنوان مثال زنا گناه کبیره است ولی مقدمات آن مشکلی ندارد در حالی که این طور نیست هر چیزی که مارا به سمت گناهی کبیره سوق دهد هم گناه است، جوانی که فیلم‌های مبتذل و عکس‌های خلاف شرع را نگاه می‌کند و خودش را این گونه توجیه می‌‌کند که فقط نگاه می‌‌کنم اثری بر من ندارد، غافل از این که در حال انجام مقدمات گناهی بزرگ است، کسانی که تلفنی یا در فضا‌های مجازی ویا حتی رودر رو با نامحرمان شوخی‌های نابجا وگاه زشتی را انجام می‌دهند در واقع راه را برای شیطان هموار می‌‌سازند، پس هر آنچه ما را به گناهان بزرگ نزدیک کند هم حرام و گناه است و مستوجب توبه واستغفار است. و بالاخره غافل شدن از نعمات پرورد گار باعث می‌‌شود شکر نعمات را به جا نیاوریم و فراموش کنیم طبق دستور پروردگار باید از این نعمت استفاده کنیم .وقت و زمانی را که در اختیارمان گذاشته شده با بیهودگی و بطالت می‌گذرانیم، غافل از این که این عمر ماست که می‌گذرد و ما برای انجام وظیفه‌ای خاص به این دنیا آمده‌ایم و این همه نعمت که در اختیار ما قرار داده شده، سلامتی، آب و هوای مناسب، استعداد و قدرت تفکر و تعقل و بسیاری دیگر برای این است که با استفاده‌ی صحیح از آن‌ها به وظیفه‌ای انسانی خود طبق دستور پروردگار عمل کنیم. اما از همان نعمات در راه دشمنی با پروردگار قدم بر می‌داریم. پس به اندازه‌ی لحظه لحظه‌ی عمرمان نیاز مند توبه و استغفاریم.

توبه و استغفاری که موجب پاک شدن گناهان می‌‌شود و با انجام هر توبه علاوه بر پاک شدن گناه، حسن‌های هم به حساب مان نوشته می‌‌شود . راستی چرا این قدر از توبه و استغفار دوری می‌‌کنیم؟ چرا هر لحظه( استغفرالله واتوب الیه ) بر زبانمان جاری نیست؟ چرا آنقدر از توبه غافلیم؟آن قدر غافلیم که گویی به زبان حال می‌‌گوییم: خدایا من می‌‌دانم این کار گناه است، من می‌‌دانم که تو هر لحظه در مکان حاضر و ناظر هستی، اما دوست دارم این کار‌ها را انجام دهم، و تمام عمرم را در خوشگذرانی و سرگرم شدن به لذت‌های زود گذر دنیایی می‌‌گذرانم، تمام عمرم را در خواب غفلت به سر می‌‌برم و تازه بعد مرگ از خواب می‌‌پرم و بر سر زنان فریاد( یا لیتنی قدمت لحیاتی) سر می‌دهم که ای وای بر من کاش قدر زندگی را می‌دانستم، و به التماس کردن می‌‌افتم که( رب لو لا أخرتنی ساعه ) پروردگارا تنها یک ساعت به من فرصت بده! چندین ساعت را از دست داده‌ایم؟ سال‌های سال عمر کردیم، ساعت‌های بسیار فرصت داشتیم و پس از مرگ تقاضای یک ساعت وقت را داریم تا توبه کنیم، تا اعلام پشیمانی کنیم و هیچ فاید‌های ندارد. پس چرا همین الان که فرصت داریم توبه نمی کنیم؟ چرا به سوی خداوند باز نمی‌گردیم؟

تمام این سخنان یاد آوری است برای اینکه هر کس که بخواهد همین حالا توبه کند همین حالا راه بازگشت به سوی پروردگار را در پیش بگیرد( إن هذه تذکره فمن شاء التخذ الی ربه سبیلا ). پس تا فرصت هست توبه و استغفار را فراموش نکنیم. یکی از صحابه بیان می‌‌کند: دو عامل باعث شده بود که ما امتی سالم و پاک باقی بمانیم و پیروزی دنیا و قیامت را به دست آوریم. یکی اینکه پیامبر( صل الله علیه و سلم)در میان ما بود و ما را راهنمایی می‌‌کرد و دوم اینکه هر اشتباهی یا هر گناهی مرتکب می‌‌شدیم سریع توبه می‌‌کردیم و استغفار می‌‌نمودیم و زمانی که پیامبر( صل الله علیه و سلم)رحلت فرمودند تنها راه نجات ما توبه و استغفار، طبق قرآن و سنت بود. پس تنها راه نجات از عذاب دنیا و قیامت توبه و استغفار است. عذاب تنها آمدن زلزله و سیل و زیر و رو شدن زمین و مرگ انسان‌ها نیست، عذاب در این زمانه‌ی ما دور شدن از دین و پیام خداست، عذاب این است که فرزندانمان اهل نماز نیستند، دخترانمان حجاب و حیا را بی اهمیت می‌‌دانند، جوانانمان اهل مواد مخدر و قلیان و کورس گذاشتن هستند و احترام پیران و پدران و مادران به فراموشی سپرده شده است. ایمان داشته باشید تنها زمانی از این عذاب‌ها نجات می‌‌یابیم که استغفار لحظه به لحظه داشته باشیم، توبه‌ی روزانه داشته باشیم.

کمی فکر کنیم در روز چند بار توبه می‌‌کنیم؟ چند بار استغفرالله بر زبانمان جاری می‌‌شود و از گناهانی که انجام داده‌ایم پشیمان می‌‌شویم؟ آخرین باری که برای بخشیده شدن گناهان مان توبه و استغفار کرده‌ایم، کی بوده است؟ چند روز پیش، چند ماه پیش، چند سال پیش! آخرین باری که از اعماق وجود گریه کرده‌ایم و از خداوند بخشیده شدن گناهانمان را در خواست کرده‌ایم کی بوده است؟ آن لحظات را به یاد داریم؟ تأثیر آن توبه و استغفار خالصانه و لذتش را به یاد داریم؟ نا امید نشویم، یکی از بدبختی‌های انسان این است که فکر می‌‌کند گناهانش زیاد شده و راه بازگشت ندارد در حالی که خداوند به بندگانش همواره می‌‌فرماید:( یا ایتها النفس المطمئنه ارجعی الی ربک راضیه المرضیه)، خداوند می‌‌خواهد با رضایت‌مندی دو طرفه به سویش باز گردیم، در توبه همواره باز است و می‌‌فرماید:( لا تقنطوا من رحمه الله) از رحمت ومغفرت پروردگار ناامید نشوید.

انسان ناامید از رحمت پروردگار بیشتر در دام گناه سقوط می‌‌کند، چون می‌‌خواهد خودش و گناهش را فراموش کند پس به سیگار، مواد مخدر، مشروبات الکلی، قمار وخواب زیاد پناه می‌‌برد. اما خداوند می‌‌فرماید :( لا تقنطوا من رحمه الله). پس نا امید نشویم، به سوی خدا بازگردیم، او توبه پذیر است، به درگاهش التماس کنیم از او بخواهیم از گناهانمان بگذرد. فکر می‌‌کنید به این صورت همواره غمگین و افسرده هستید؟ نه! امتحان کنید، خواهید دید پس از توبه، التماس و گریه به در گاه پروردگار، قلب پر از شادی پر از آرامش و امید می‌‌شود. زندگی آنقدر زیبا می‌‌شود که آرزو می‌‌کنی کاش آن لحظات ادامه داشت. پس ناامید نشوید خداوند بسیار بخشنده است امید داشته باشیم اگر غافل شدیم و دچار گناه شدیم در توبه هنوز باز است،

توبه کنیم و آن را عقب نیندازیم چرا که کار سخت تر می‌شود. یعنی من همین الان به سوی پروردگار بازگردم امکان بخششم بیشتر است، فردا دیر است، فردا گناهان من زیادتر شده است و من نیازمند گریه و زاری و استغفار بیشتری هستم، تازه اگر فردایی داشته باشم. بزرگان دین توصیه می‌‌کنند: هر گناهی انجام دادی از جایت تکان نخور مگر اینکه توبه کنی استغفار کنی و آنقدر التماس کنی تا خداوند ترا ببخشد. چون ممکن فرصت دوباره نداشته باشی.

باور کنید اگر مسلمانان صدر اسلام در مدت زمان بسیار کمی( حدود سی سال ) بر نصف زمین مسلط شدند، صاحب شهرت و قدرت شدند، در تمام علوم زمان خود سرآمد شدند، به واسطه‌ی دوری از گناه و استغفار مداومشان بود. در یکی از جنگ‌های صدر اسلام مسلمانان چندین بار اقدام کردند اما به پیروزی دست نیافتند وعقب نشستند، حضرت عمر( رض) نام‌های به فرمانده‌ی سپاه اسلام فرستاد و به او چنین نوشت: بدانید تفاوت ما با کافران در انجام ندادن گناه است، پس به سپاهیان اسلام فرمان بده، استغفار کنند، توبه کنند و از گناه دوری نمایند تا ان شاءالله پیروزی نصیبمان شود.

خداوند در سوره‌ی نوح می‌‌فرماید:( فقلت استغفروا ربکم انه کان غفارا) استغفار کنید همانا خداوند بخشنده است، ( یرسل السماء علیکم مدرارا)وباران را برایتان از آسمان فرو می‌‌فرستد، ( ویمددکم بأموال وبنین ویجعل لکم جنات ویجعل لکم أنهارا ) و با مال و ثروت و نعمات فراوان و فرزندان بسیار، یاریتان خواهد داد و باغ‌ها و بوستان‌های فراوان را با رودها و نهر‌های پر آب، برایتان پر برکت می‌‌سازد.

پیش‌تر گفتیم ما فکر می‌‌کنیم چون گناهان کبیره را انجام نمیدهیم پس نیاز به توبه نداریم، اما در واقع گناهان کوچک بسیاری هستند که ما را احاطه کرده اند و ما از آنها غافلیم و انتظار داریم در دنیا وآخرت سربلند باشیم .ولی تا زمانی که از توبه واستغفار غافل باشیم و زندگی را مطابق قانون(لا اله الا الله ) سپری نکنیم، پیشرفتی در دنیا نخواهیم داشت.

یادمان باشد زمانی که توبه می‌کنیم، یعنی با تمام وجود از انجام گناه پشیمان هستیم و این پشیمانی را با ترک گناه و انجام عملی نیک جبران می‌‌کنیم. پس در لحظه‌ی توبه اراده‌ی قاطع داریم که به سوی آن گناه باز نگردیم. ممکن است غافل شویم و بار دیگر مرتکب گناه شویم اما این برگشت از روی عمد نخواهد بود و حتما توبه‌ای دیگر را به دنبال خواهد داشت. شخصی نزد پیامبر( صل الله علیه و سلم)رفت و پرسید: یا رسول الله( صل الله علیه و سلم)اگر گناهی مرتکب شدم چکار کنم؟ پیامبر( صل الله علیه و سلم)فرمودند: توبه کن پاک می‌شود. دوباره پرسید: اگر دوباره انجام دادم، فرمود: باز هم توبه کن( یمحی) پاک می‌‌شود. دوباره... دوباره... دوباره... وهر بار با توبه پاک می‌‌شود تا آنکه قلبت پاک پاک می‌گردد و با قلبی پاک به بهشت خداوند داخل می‌‌شوی و شیطان افسوس خواهد خورد چرا موجب غفلت تو می‌‌شد ولی تو آنقدر بر توبه و استغفار اصرار کردی تا بهشت را نصیب خود ساختی، پس شیطان را ناامید کن ولی خودت ناامید نشو، خسته نشو، مدام استغفار کن. در تمام نمازهایت، سجده‌هایت، ما بین سجده‌هایت( رب الغفر لنا ) را فراموش نکن، بعد از نماز( استغفرالله )گفتن را فراموش نکن، مرتب اشتباهاتی را که داشته‌ای در نظر بیاور و با اراده و محکم استغفار کن و تصمیم قاطع بگیر که به سوی آن باز نگردی. اگر غافل شدی و تکرار کردی باز هم استغفار کن، با هر گناه لکه‌ای سیاه بر قلب قرار می‌گیرد با آب توبه آن لکه را پاک کن، توبه را به تأ خیر نیانداز، نگو هنوز جوانم، هنوز فرصت دارم. همین طور گناه را کوچک نشمار، بزرگی پروردگاری که که در حضورش مرتکب گناه می‌‌شوی را فراموش نکن.

خداوند می‌فرماید:( توبوا الی الله أیها المؤمنون لعلکم تفلحون ). پس اگر خواستار رستگاری دنیا وقیامت هستیم و خود را در زمره‌ی ایمانداران می‌‌دانیم توبه واستغفار را از یاد نبریم. توبه‌ی نصوح : در ابتدای بحث اشاره کردیم که خداوند ایمانداران را به سوی توبه دعوت می‌کند، توبه‌ای نصوح، (یا ایها الذین آمنوا توبوا الی الله توبه النصوحا). نصوح یعنی پاک و پاک کننده، این توبه به دوصورت انجام می‌‌شود، اول این که شخصی از تمام اشتباهات و گناهان و کم کاری‌های گذشته توبه می‌کند، پس تصمیم بر انجام صحیح تمام اعمال دارد و اگر غیر این باشد توبه‌اش نصوح نیست ما برای حفظ توبه نیازمندیم که سه شرط را رعایت کنیم. اول این که از خداوند بخواهیم ما را یاری کند تا توبه‌ی ما حفظ شود. از صمیم قلب از خداوند درخواست کنیم یاریمان دهد بر سر عهد و پیمان و توبه‌ی خود بمانیم. نکته‌ی دوم اینکه با تمام وجود با خود و خداوند خود صادق باشیم و بالاخره سومین نکته‌ای که باعث می‌‌شود توبه حفظ شود، همنشینی با صالحان و دوری از کسانی است که ما را دچار وسوسه و بازگشت به گناه می‌‌کنند.

پس یادمان باشد خداوند درگاه توبه را برای ما بازگذاشته و منتظر بازگشت ماست. اگر روزی دچار گناه شدیم بدانیم که پروردگار شبانگاه دستانش را برای بخشایش ما باز گذاشته واگر شبی دچار اشتباه شدیم پروردگار در طول روز با تمام عظمت کبریاییش منتظر بازگشت ماست. وای بر ما اگر به سوی پروردگار بخشنده‌ی مهربان قدم برنداریم. پروردگاری که اگر آهسته به سویش برویم او با هروله به سوی ما می‌‌آید، اگر یک وجب به او نزدیک شویم، او یک ذراع به ما نزدیک می‌‌شود و از مادر دلسوزتر و مهربان تر است. تا فرصت هست توبه کنیم.

منابع : 1ـ قرآن: آیات ـ سوره‌ی تحریم آیه ی8ـ سوره‌ی نورآیه‌ی 31 2ـ احادیث لؤلؤ مرجان باب توبه